Instytucja przedawnienia jest kluczowym elementem prawa, mającym na celu uregulowanie czasowego ograniczenia możliwości dochodzenia praw lub egzekucji roszczeń przez stronę
w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu egzekucyjnym. Ma na celu zapewnienie równowagi pomiędzy interesami stron oraz skutecznym funkcjonowaniem wymiaru sprawiedliwości. Jej zastosowanie i szczegóły różnią się w zależności od konkretnych przepisów prawnych obowiązujących w danej jurysdykcji.

Aby zgłębić temat przedawnień pod względem przepisów prawnych należy przede wszystkim sięgnąć do ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610), szczególnie do księgi pierwszej, artykuły od 117 do 125. Zgodnie z zapisami art. 117 wspomnianego dokumentu
- „(…) Z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych, roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu. Po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jednakże zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. Po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi.”

Ponadto dopuszcza się w przypadku przedawnienia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi nie uwzględnić upływu terminu, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Sąd powinien wówczas rozważyć długość terminu przedawnienia, długość okresu od upływu terminu przedawnienia do chwili dochodzenia roszczenia czy charakter okoliczności, które spowodowały niedochodzenie roszczenia przez uprawnionego, w tym wpływ zachowania zobowiązanego na opóźnienie uprawnionego w dochodzeniu roszczenia.

Termin roszczenia

Artykuł 118 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610) ustala domyślny czas roszczenia, który wynosi sześć lat, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata. Okres ten może być inny w przypadku istnienia przepisów szczególnych. Koniec terminu przedawnienia przypada na ostatni dzień roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata.

Terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną, a bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego. Bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność
w najwcześniej możliwym terminie. Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia.

Zawieszenie biegu roszczenia

Zawieszenie biegu terminu przedawnienia determinuje artykuł 121, który opisuje, że bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu przez czas trwania władzy rodzicielskiej (co do roszczeń, które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom), przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli (co do roszczeń, które przysługują osobom niemającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę), przez czas trwania małżeństwa (co do roszczeń, które przysługują jednemu z małżonków przeciwko drugiemu), przez czas trwania przeszkody (co do wszelkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju), przez czas trwania mediacji (co do roszczeń objętych umową o mediację) oraz przez czas trwania postępowania pojednawczego (co do roszczeń objętych wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej).

Ustalone są również zasady przedawnienia względem osoby, która nie ma pełnej zdolności
do czynności prawnych. Gdy następuje taka sytuacja to takie przedawnienie, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem lat dwóch od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo
od ustania przyczyny jego ustanowienia. Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.

Podobnie przepisy stosuje się do osób co do których istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

Przerwanie przedawnienia

Artykuł 123 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610) dotyczy możliwości przerwania biegu terminu przedawnienia w dwóch sytuacjach - przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia lub przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje.

Skutkiem przerwania przedawnienia jest to że okres ten biegnie na nowo. W razie przerwania przedawnienia przez czynność w postępowaniu przed sądem lub innym organem powołanym
do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie to nie zostanie zakończone.

Szczególne przypadki przedawnień

Jednym z nich jest przypadek przedawnienia w umowach zleceniach. Ponownie należy sięgnąć do zapisów Kodeksu cywilnego, a konkretnie do artykułu 751, z którego brzmienia wynika, że roszczenia o wynagrodzenie za spełnione czynności i o zwrot poniesionych wydatków przysługujące osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju przedawniają się z upływem dwóch lat. Identycznie sprawa ma się przy roszczeniach z tytułu zaliczek udzielonych tym osobom, które stale lub w zakresie działalności przedsiębiorstwa trudnią się czynnościami danego rodzaju.

Innym szczególnym przypadkiem interpretowania przedawnienia są umowy sprzedaży. Ponownie, ustawa Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610) reguluje w art. 554 zasady dotyczące przedawnień z tego tytułu – „(…) Roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczenia prowadzących gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych przedawniają się
z upływem lat dwóch.”

Ciekawą pod względem prawnym jest też kwestia przedawnień w umowach o dzieło oraz przy umowach o roboty budowlane. Mają one sporo cech wspólnych i niektóre przepisy z umowy o dzieło stosuje się odpowiednio do umowy o roboty budowlane. Artykuł 646 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610) ustala, że roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem lat dwóch od dnia oddania dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane
- od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane.

Brzmienie art. 656 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610)
i odesłanie do stosowania przepisów umowy o dzieło mogłoby sugerować, że intencją jest nadanie tych samych zasad umowie o dzieło i umowie o roboty budowlane. W związku jednak z tym, że umowy
te nie są identyczne i nie można interpretować ich jako tożsame, a sam artykuł 656 wprost nie mówi
o przedawnieniu – są one interpretowane w ramach brzmienia art. 118 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610), a zatem termin ich przedawnienia jest trzyletni. Potwierdza to między innymi wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2001 r., sygn. akt II CKN 449/00.

Innym przepisem szczególnym są też roszczenia wynikające z wydanych wyroków sądowych. Zgodnie z brzmieniem art. 125 ustawy Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. (tj. Dz. U. 2023, poz. 1610)
- „(…) roszczenie stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego
do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, jak również roszczenie stwierdzone ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym albo ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd przedawnia się z upływem sześciu lat. Jeżeli stwierdzone w ten sposób roszczenie obejmuje świadczenia okresowe, roszczenie o świadczenie okresowe należne
w przyszłości przedawnia się z upływem trzech lat.”

Jak widać temat przedawnienia jest dość skomplikowany i nie można go klasyfikować ogólnikowo. Warto go przeanalizować, aby wiedzieć czy jest możliwe wyciąganie jakiś roszczeń wobec podmiotu, który może potencjalnie być objęty taką konsekwencją niedokonania czynności, do której się zobowiązał lub do której – został zobowiązany.